Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη: Τριάντα έξι συγγραφείς γράφουν για τη ΣΜΥΡΝΗ της φαντασίας και της μνήμης. Επιμέλεια: Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης. Εκδόσεις Ελληνοεκδοτική
Κάθε βιβλίο συλλογικό που έχει επιμεληθεί ο συγγραφέας Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης μέχρι σήμερα έχει αφήσει τις καλύτερες κριτικές στο αναγνωστικό κοινό. Δεν είναι καθόλου τυχαίο αφού ο ίδιος πρώτα γνωρίζει καλά κάθε φορά ποιους συγγραφείς θα προσκαλέσει για το θέμα που θέλει να «τρέξει» και δεύτερο, είναι πολύ λεπτομερής στις επιμέλειές του, ώστε το βιβλίο που θα έρθει στα χέρια των αναγνωστών, αξίζει τον απαιτούμενο σεβασμό. Ένα βιβλίο που ανέλαβαν οι εκδόσεις Ελληνοεκδοτική να το κοινωνήσουν με τους αναγνώστες. Μου αρέσουν τα συλλογικά βιβλία που έχει επιμεληθεί, γιατί ο αναγνώστης γνωρίζει ή ξεχωρίζει μέσα από τους συγγραφείς, ποιος του αρέσει περισσότερο για να τον παρακολουθήσει και δεύτερον, βοηθά τους περιστασιακούς αναγνώστες να αγαπήσουν τη λογοτεχνία. Το εν λόγω συλλογικό με συγκίνησε, οι ιστορίες τους με ταξίδεψαν, πολλές με φόρτισαν, πολλές ακόμη με ταρακούνησαν. Η προσφυγιά, οι μνήμες, ο σπουδαίος πολιτισμός που κουβάλησαν στην ψυχή και τον νου, ο πόνος και η απώλεια, όλα μέσα σ’ αυτόν τον τόμο. Οι τριάντα έξι συγγραφείς που οι περισσότεροι έχουν ρίζες από τη Σμύρνη, ξετυλίγουν το κουβάρι της φαντασίας και της μνήμης και ζωντανεύουν μετά από εκατό χρόνια τους μικρούς θησαυρούς που τους μεταλαμπάδευσαν οι παππούδες και οι γιαγιάδες τους. Τους προφορικούς θησαυρούς από την πόλη σταθμό, θρύλο και σύμβολο. Τη «Γκιαούρ Ιζμίρ» –«Άπιστη Σμύρνη»– για κάποιους, «Γκιουζέλ Ιζμίρ» –«Ωραία Σμύρνη»– για τους περισσότερους. Η καταστροφή της τον Σεπτέμβριο του 1922 με τον βίαιο ξεριζωμό του ελληνικού στοιχείου από τη Μικρά Ασία και το τέλος μιας εποχής για την ίδια την πόλη, αποτυπώνεται γλαφυρά στις σελίδες του. Οι αξιόλογοι συγγραφείς που προσκλήθηκαν είναι οι εξής:

Γρηγόρης Αζαριάδης, Έρικα Αθανασίου, Άννα Αφεντουλίδου, Δημήτρης Βαρβαρήγος, Μηνάς Βιντιάδης, Γιώργος Ι. Βοϊκλής, Γιάννης Γιαννέλης-Θεοδοσιάδης, Γιώργος Γκόζης, Βασίλης Γκουρογιάννης, Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής, Αλέξης Σ. Ζήρας, Κώστας Θεολόγου, Γιώργος Χ. Θεοχάρης, Ελπιδοφόρος Ιντζέμπελης, Νιόβη Ιωάννου, Κατερίνα Καριζώνη, Γιώργος Α. Λεονταρίτης, Σωτηρία Μαραγκοζάκη, Ευάγγελος Μαυρουδής, Λία Μεγάλου-Σεφεριάδη, Πολύνα Γ. Μπανά, Γιώργος Μπλάνας, Κωνσταντίνος Μπούρας, Τόλης Νικηφόρου, Αντώνης Νικολόπουλος (Soloúp), Γιώργος N. Παπαθανασόπουλος, Γιάννης Πατσώνης, Λιάνα Σακελλίου, Ελένη Σαραντίτη, Αντώνης Δ. Σκιαθάς, Κώστας Στοφόρος, Βασίλης Τζανακάρης, Λίτσα Τότσκα, Ιώ Τσοκώνα, Φίλιππος Φιλίππου, Άγγελος Χαριάτης.

Ιστορίες από αγαπημένους συγγραφείς, αξιόλογοι με μεγάλο έργο ο καθένας τους, που δεν μπορώ να ξεχωρίσω κάποια ως πιο δυνατή ιστορικά ή λογοτεχνικά για να σας αναφέρω. Ιστορίες για την ομόνοια των λαών πριν γίνει η καταστροφή, που οι πόρτες τους ήταν ανοιχτές για όλους, όπως οι καρδιές τους. Αντάμα, Έλληνες και Τούρκοι, αγαπημένοι, τίποτε δεν τους χώριζε. Ούτε η διαφορετική θρησκεία ούτε ο διαφορετικός Θεός, δεν τους εμπόδισε να συντρέξει ο ένας τον άλλον στην ανάγκη του. Δυνατή είναι η μνήμη, ζωντανεύει το παρελθόν, όπως γράφει ο Δημήτρης Βαρβαρήγος. Τα περισσότερα διηγήματα μας μιλούν για τη μοίρα του τόπου, για το πεπρωμένο ενός ξεκληρισμένου λαού.

Σοκαριστικές εικόνες έρχονται στη μνήμη όπως τα πτηνά που τσιμπολογούν τα ανθρώπινα κουφάρια ή τα πτώματα στη θάλασσα και οι βιασμοί των γυναικών. Άλλοτε με μυθοπλασία κι άλλοτε με πραγματικές διηγήσεις των προγόνων τους, οι συγγραφείς με τη μνήμη οδηγό, μας μιλούν για το Αναξαγόρειο, το Παρθεναγωγείο, τον Δημήτρη Γλυνό, τον Καραθεοδωρή, ως φάροι μιας Παιδείας που στην τότε Ελλάδα, ήταν άγνωστη, τα συναντούμε τακτικά στις σελίδες του. Αλλά και για τον Στεργιάδη, τους πολιτικούς που οδήγησαν τη Μικρά Ασία στο τέλος της. Κι εκεί που ξετυλίγεται ο πόνος και το ποτάμι της Ιστορίας, γέμισε με αίμα, μας απαλύνουν ενδιάμεσα την ψυχή μας, γράφοντας για τους μερακλήδες και κιμπάρηδες Σμυρνιούς. Για την καθημερινότητά τους, τη διατροφή τους, τα θέατρα και τις μουσικές τους. Με τα καφωδεία και τις λέσχες που εδώ στην Ελλάδα δεν μπορούσαν ούτε να τα ονειρευτούν. Οι Σμυρνιές κυκλοφορούσαν με ρούχα ακριβά, με μετάξια και δαντέλες, κατευθείαν από το Παρίσι. Κι αυτές τις γυναίκες με μεγάλη μόρφωση και παιδεία, με γλώσσες και πιάνα, με γη όσο το βλέμμα σου αγναντεύει τον ορίζοντα, οι εδώ Ελληνίδες τις είπαν παστρικιές και τις είχαν δούλες στα σπιτικά τους. Οι Σμυρνιές που μοσχοβολούσαν τριαντάφυλλο και μοσχοσάπουνο, οι Σμυρνιές που είχαν ψυχοκόρες να τις υπηρετούν, η ανάγκη τις έριξε στην απαξίωση. Κι εκεί που μυρίζουμε τα αρώματα και γευόμαστε την ανατολίτικη κουζίνα, τους βλέπουμε αλλόφρονες να τρέχουν να σωθούν, να ράβουν λίρες στους ποδόγυρους, να ντύνουν τα κορίτσια με αντρικά ρούχα, να τα καρβουνιάζουν τα πρόσωπα για να ξεφύγουν. Όπως την Ασημούλα, που λύθηκε η ζώνη της και έπεσε το σαλβάρι, που ένας αγριάνθρωπος την τραβολόγησε και την έσυρε και φάνηκαν οι χρυσές της οι πλεξούδες. Σοκαριστικές είναι επίσης οι περιγραφές όταν κολυμπούσαν προς τα συμμαχικά πλοία και τους έκοβαν τα χέρια για να μην ανεβούν σ’ αυτά. Οργή και θυμός μας κυριεύουν, αν και τα γνωρίζουμε οι περισσότεροι.

Μαθαίνουμε για τα αόρατα απολυμαντήρια της Καλαμαριάς μια υγειονομική δομή που είχε στήσει το Γαλλικό Ναυτικό στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, που φιλοξενούσε ασθενείς με λοιμώδη νοσήματα από τα πλοία που προσέγγιζαν τις ακτές της Θεσσαλονίκης. Όταν αποχώρησαν οι Γάλλοι το 1919, οι υποδομές, τα εργαστήρια, ο κλίβανος και το φαρμακείο κληροδοτήθηκαν στο ελληνικό κράτος. Εκεί φιλοξενήθηκαν και οι πρόσφυγες για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, αφού πρώτα τους κούρεψαν και τους πέρασαν μαζικά απ’ τα λουτρά, άντρες και γυναίκες. Γνωρίζουμε τον αείμνηστο καθηγητή του Παντείου Νεοκλή Σαρρή, έναν πραγματικά μεγάλο πατριώτη, που ορθά έλεγε ότι: «Οι Τούρκοι δεν έχουν Ιστορία. Έχουν μόνο ποινικό μητρώο…». Διηγήματα που μας μιλούν για τη χρυσή εποχή της Σμύρνης, μίας καθ’ όλα ευημερούσας, Σμύρνης, όπου η εμπορική και η επιχειρηματική δραστηριότητα ανθούσε, το χρήμα έρεε άφθονο, τα δρομολόγια των πλοίων δεν σταματούσαν να πηγαινοέρχονται στο λιμάνι της, το σημαντικότερο εδώ και δεκαετίες της ανατολικής Μεσογείου.

Μαθαίνουμε και για τη θέση των γυναικών στον δημόσιο βίο ή στην πολιτική, που είναι ανύπαρκτη. Οι Σμυρνιοί τις θέλουν αποκλειστικά στο εσωτερικό της οικίας τους και με μοναδικό μέλημά τους την οργάνωση αυτής και τη φροντίδα της οικογένειας. Να μοσχομυρίζουν μοσχοσάπουνο και να είναι αρχόντισσες στο σπίτι τους.

Ιστορίες για την προσφυγική Θεσσαλονίκη από τον ποιητή Τόλη Νικηφόρου που μας μιλά για τον πολιτισμό που έφεραν οι πρόσφυγες που έχτισαν από την αρχή τη ζωή τους. Συγκράτησα από το διήγημά του και αναφέρω: «η Πόλη αν καεί, η Σμύρνη τη χτίζει, η Σμύρνη αν καεί, η Πόλη δεν τη χτίζει». Ενδιαφέρουσες και δραματικές οι ιστορίες για τους κρυπτοχριστιανούς στην Τουρκία, αλλά κι αυτή που γράφτηκε στη μνήμη του Έιζα Τζένινγκς, του ιεραπόστολου που στη φλεγόμενη Σμύρνη έσωσε με τα «πλοία της συμπόνιας»300.000 πρόσφυγες, φυγαδεύοντάς τους στην Ελλάδα

Τι να πρωτογράψω για τους έρωτες με τους Ιταλούς ναύτες αλλά και μεταξύ Τούρκων, Αρμενίων, και Ελλήνων, περνώντας το μήνυμα ότι οι λαοί δεν έχουν να χωρίσουν τίποτε. Αλλά και για τα Αμελέ Ταμπουρού στον αντίποδα, με τους φανατισμένους και αμόρφωτους Τούρκους, υποχείρια του Κεμάλ για μια καθαρή Τουρκία, ξεχνώντας όσα τους προσέφερε η ελληνική κοινότητα. Τι να πρωτογράψω για τα διηγήματα που είναι πλημμυρισμένα με μουσικές, με τους καρσιλαμάδες, με χρώματα και αρώματα, για το Αϊβαλί, για τα σεκέρ παρέ της καρδιάς, που δεν τα γνώριζα μα τα απόλαυσα. Για γεύσεις που έχουν μπει στο ελληνικό τραπέζι, για το γλυκό κουταλιού καρπούζι, κυδώνι και βύσσινο, για τα σιροπιαστά αλλά και για τις ξακουστές βεγγέρες όλον τον χρόνο σε σπίτια φίλων, που πίνανε σαλέπι τον χειμώνα και το καλοκαίρι την παγωμένη λεμονάδα τους, στο Κε και στους φραγκομαχαλάδες.

Μνήμη. Αυτή είναι η περιουσία μου. Να μην ξεχάσουμε, Θεέ μου!

Οι πρόσφυγες της Σμύρνης και όχι μόνο μας έφεραν το φως του Πολιτισμού και οι τριάντα έξι συγγραφείς αποτύπωσαν με την πέννα τους ιστορίες φαντασίας και μνήμης. Σας το προτείνω ανεπιφύλακτα. Θα κλείσω με τούτο το μοιρολόι

Σαν της Σμύρνης το γιαγκίνι

στον ντουνιά δεν έχει γίνει

κάηκε κι έγινε στάχτη

κι έβγαλ’ ο Κεμάλ το άχτι…

Κάηκε το Σταυροδρόμι

κι ο Μπουγιούκ-ντερές ακόμη.

Σμύρνη, φτωχομάνα Σμύρνη,

που ’ναι η ομορφιά σου εκείνη!